Müasir , Ən Yeni, Asi Azərbaycan ədəbiyyatı. Sevinmişdim ki, bizim də yeni nəsil ədiblərimiz formalaşmaqdadır, indiyə kimi ədəbiyyatda əldə edə bilmədyimiz ugurları indidən sonra edərik, ala bilmədiyimiz mükafatları indidən sonra alarıq və s. Amma mənim bəxtimə yazılıb ki, arzularım mif olaraq qalsın.
Əvəla onu deyim ki, mən adı çəkilən nəsil ədəbiyyat nümayəndələrinin hamısını nə şəxsiyyət , nə də ədəbi yaradıılıq baxımından tanımıram, fəqət bir qismilə bir məclisdə həmsöhbət olmaq nəsibim oldu. Əlbəttə fikirlərində təravət, fərqlilik var idi. Bu fərqliliyi aşağıdakı kimi səciyyələndirə bilərəm:
Qəlibdən çıxmağa meyllidirlər. Bu, yaradıcı insan üçün çox vacib elementdir. Özlərinə qarşı ala biləcəkləri təzyiqlərə, təqiblərə, hətta təhqirlərə hazırdırlar. (Hər halda dildə belə deyirdilər, amma xrda tənqidi sözlərə çətinliklə tab gətirdikləri görünürdü.) Bu da çox gözəldir, təqdirəlayiqdir. Bunsuz yeni yoln meydana gəlməsini təsəvvür etmək mümkün deyil.
Amma onlara qarşı yazmaq istədiyim tənqidlərimi haradan başlayacağımı bilmirəm.
Bizim hörmətli ədiblərimiz özlərinin müxalifətçi omaqları ilə, belə demək caizsə, fəxr edirlər. Hətta cənab Pərviz dedi ki, ədib həmişə müxalifdi. Nəzərinizə çatdırım ki. görkəmli, tanınmış, keyfiyyətli yazar olmaqçün,daha doğrusu, keyfiyətli əsər yazmaq üçün heç də müxalif olmaq şərt deyil və ya əsas şərt deyil. Belə ki, siyasi mövqeyini əsərinin əsas elementinə çevirmək qeyri peşəkarlıqdır. Sözümün bu yerində diqqətinizə çatdırım ki, bizim qəhrəmanlarımız məşhur köşə yazarları olduqlarından bəlkə də unudublar ki, köşə yazısı başqa şeydi, şer, roman, hekayə başqa şey. Sən öz siyasi ideologiyanı ortaya qoymaqla güclü və həqiqətpərəst köşəyazarı ola bilərsən, amma əsla yaxşı yazıçı olammazsan. Bizim çox müdrik şairimiz Baba Pünhan həqiqiətləri ən gözəl və ən bədii şəkildə çatdıran şairdi, bəlkə də. Amma o, dünya çapına çıxmağa əsla layiq deyil, çünki onu bizə sevdirən şey çoxumuzun deyə bilmədiyi şeyləri deməyə cəsarət etməsi və beləliklə də hamımızın ürəyindən xəbər verməsidir. Yoxsa biz iddia edə bilmərik ki, Baba Pünhan problematikasına görə dünyanı düşündürən əsərlər yazır. Sevimli həmkarlarım, bütün ölkədə müxalif mövqedə olan yazarlar var, yəni onlar öz yazılarında mənsub olduqları siyasi kursun ideyalarını və əksinə, bundan da çox, müxalif olduqları partiyanın qəbahətlərini qabardırlar. Amma onların hamısı Tolstoy, yaxud Orhan Pamuk, yaxud Heminquey olurmu? Əsla yox. Onlar, uzağı, öz ölkələrində, o da öz həmpartiyaları arasında sevilirlər və əsərləri bir siyasi yazı olmaqdan qırağa çıxmır. Klassik olmaq və tarixə köçmək üçün mövcud ictimai qınaq sistemlərinə, yazılmamış qanunlara və qəbahətlər məcəlləsinə müxalif olmaq olar, amma bunun siyasi müxaliflik ilə əsla əlaqəsi olmamalıdır. Götürün elə V. Hüqonun “Səfillər”indəki Mariusla babasının mübahisəsini. Bir tərəf İmperatoru, digəri isə Respublikaçıları təmsil edir və aralarında nəvəsinin evdən qovulması ilə nəticələnən mübahisə olur. Amma orda Yazıçı öz siyasi mövqeyini oxucuya sırımağa, yeritməyə çalışırmı? Əlbəttə, bu, peşəkara yaraşmaz. Xətrinizə, dəyməsin, əziz yazarlar, siz köşə yazıları ilə sıx bağlı olduğunuzdan siyasi məsələlər (daha doğrusu, bizim ölkənin siyasi durumu) sizin yaradıcılığınıza hədsiz yansımaqla ədəbiyyat sahəsində uğurlarınızın üstündən xətt çəkir. (1)
Hörmətli yazıçılarımız milli ənənələrə, dinlərə qarşı gəlməklə özləri səsələndirdikləri kim bir ASİ ədəbiyyat formalaşdırmaq fikrindədirlər. Təəsssüf ki, nəinki bizim qəhrəmanlar, hətta əhalinin əksəriyyəti ənənələrə baxışı yox, ənənənin özünü dəyişmək istəyirlər.Yradıcılığının zənginliyi, vücudi məsələlərin qabardılması və dünyada mütaliə olunmasına və əsərin mahiyyətinin itməməsinə görə ön sıralarda gedən Tolstoy ənənəsini danırdım, asilik edirdimi? Əksinə ona qədər bədii əsər mövzusundan kənarda qalmış rus kəndlisini ədəbiyyata gətirməklə rus ədəbi prosesində yeni mərhələnin əsasını qoydu.Siyasi nöqteyi nəzərdən yanaşsaq isə, uzağa getməyək onlar kimi olmağımızı istədiyiniz Avropa ölkələrindən ən nüfuzluları və onlardan da çox qiymət verdiyim Yaponiya öz keçmişlərinə, ənənələrinə hörmətdə və konservatizmdə ən öndə gedirlər. Niyə biz onlardan bu xüsusiyyəti əxz etmirik, əksinə “onlarlaşmaq” istəyirik. Axı bu sadə məntiqi fikri niyə anlamırıq ki, biz onlar olmamalıyıq, əksinə özümüzü dərk edib onlardan yüksək olmağa çalışmalıyıq? Bu, başqa məqalənin mövzusudur, amma bu zəifliyiniz də gözümdən yayınmadı. Dinə münasibətdə də həmçinin. Düzdü, biz kiminsə dini baxışlarına müdaxilə edə bilmərik, amma dini görüşü və din mənsublarını təhqir etməklə hansısa yaradıcılıq uğuru əldə etməyi də gözləməyin. (2,3)
Növbəti iradım müəlliflərin özlərindən həddən artıq müştəbeh olmalarıdır. Hörmətli yazarlar elə zənn edirlər ki, mövzu seçimində “pioner”dilər. Amma özlərinin aşağıladıqları sovet dövrü yazıçıları, konkret Anar, İ. Şıxlı, İ. Hüseynov və s. onları bir neçə onillik qabaqlayıblar. Qeyd edim ki, onların dövründə sözügedən məsələləri (məs, ənənələrlə, ictimai münasibətlərlə bağlı və s. ) qabartmaq çətin olsa da onlar bir çox əsərlərində onlara fərdi münasibətlərini bildirməyə müvəffəq olmuşlar, yəni bu yolda öncül olmuşlar. Əlbəttə, “pioner” olmamaq qəbahət deyil, amma bunu danmaq nəyə lazım?! Yaxud şerdə, şerinin problematikasında, təsvirinin gözəlliyində, məntiqi yükündə və fəlsəfi baxışında Ramiz Rövşənlə, Bəxtiyar Vahabzadə ilə aranızda uçurum olan sizlər onlara xor baxmaqdasınız. Bu da bir başqa məqalənin mövzusudur, amma yaradıcı insanlar partiya mənsubiyyətinə görə mühakimə olunmamalı, şəxsiyyətlər isə yaşadıqları dövrə görə mühakimə olunmalıdırlar.(4)
İndiyə qədər söylədiklərimin nəticəsi olaraq bir sindromu yadınıza salım və qeyd edim ki, bu sindrom təkcə sizə yox, ümumiyyətlə, insanlığa xasdı, yəni insanın təbiətidir. Belə ki, bizə nəyisə qadağan etdikdə, yaxud etdiyimiz əməl qraşısında danlandıqda, tənqid olunduqda onə qarşı müqavimət, etdiyimiz əməl yolunda dönməzlik hissi alovlanır və bu, bizə fəxredilməsi lazım olan iş kimi görünür. Siz də əsərlərinizin mövzusuna, üslubuna, yaxud nəyəsə görə təzyiq görəndə özünüzün doğru olduğunuz, sizi tənqid edənlərin sizi “başa düşmədikləri” qənaətinə gəlirsiz və bu hiss sizə arzuolunmaz baş gicəllənməsi verir. Bunun da sizin yaradıcılığınıza ciddi zərbə vurduğu düşüncəsindəyəm, yenə də özünüz bilərsiz. (5)
Bəlkə də irad tutulması ən yerinə düşən məsələ. Siz özünüzün də etiraf etdiyiniz kimi əsərə ancaq olanların, yaşananların bədii təsviri kimi yanaşırsınız, hərçənd bunu da doğru bacarmırsınız. Amma sözüm başqa şeydi. Sizin əsərlərinizdə öz intellektinizi üzə çıxaran heç bir şey görünmür, bəlkə də əksinə görünür, yəni intellektiniz bura qədərdir. Fikrimi tam çatdıra bilmədiyimə görə bağışlayın, amma əsər yaşananların ancaq bədii təsvirindən çox yüksəkdə dayanır, yaxud dayanmalıdır ki, o, yüksək sənət əsərinə çevrilsin. Yaşananlar yazarın intellektindən süzülərək, onuun təxəyyülündə formalaşaraq, əsas və köməkçi məsələlər diqqət mərkəzinə çatdırılaraq əsər halına çevrilməlidir. Qəhrəmanların keçirdikləri psixoloji, mənəvi hisslərdən tutmuş təbiət təsvirlərinə qədər,hadisələrin qovuşması və bu zaman müxtəlif sahələrdəki biliklərin ortaya qoyulmasına qədər hər şey yazıçının peşəkarlığını, ən doğrusu isə intellektini indikasiya edir, ölçür. Bunu anlamaq çətin olmaz, məncə. Çünki dünya çaplı yazarlar əsərlərində müxtəlif peşə sahiblərindən bəhs edərkən o qədər professional davranırlar ki, onların həmin peşə sahiblərilə bağlı əməlli-başlı biliyə sahib olduqları meydana çıxır ki, bu biliklərin cəminə intellekt deyirlər. Belə yekun vurula bilər ki, bədii əsərin altında , əslində yazıçının intellekti yatır və məhz bu keyfiyyət onun qiymətini qaldırır və ya endirir. (6)
Yuxarıda vurğuladım və bir daha qabardıram ki, əsərləriniz bədii təsvirdən olduqca kasaddır. Bəlkə də bu iradıma hər hansı bəraət almağa çalışacaqsınız ki, biz hər şeyi çilpaqlığı ilə göstəririk, təsvirə qiymət qaldı keçmişdə və s. Amma inandırım ki, uğursuz cəhdlədir, çünki “bədii ədəbiyyat” kəlməsində “bədii” sözü var və nə qədər ki, bu söz həmin kəlmədən götürülməyib yazıçının borcudur əsəri bəzəyə. Bu, onun özü üçün, əsərinin keyfiyyəti üçün əhəmiyyətlidir- oxucunu yormamaq, yazılanları oxucuya yaşatdırmaq nöqteyi nəzərdən. (7)
Sadaladığım iradların əsasında sizin publisistik yaradıcılığınızla ədəbi yaradıcılığınızın bir – birinə kobud surətdə qarışması durur (əlbəttə, bu, yeganə səbəb deyil). Bəyənmədiyiniz Bəxtiyar Vahabzadənin yardıcılığından belə şeyləri qarışdırmamağı öyrənin.( ya da Qabilin “Qarışdırma” şerini oxuyun) Siz peşəkar köşəyazarı, maarifçi, publisist, yaxud peşəkar yazıçı ola bilərsiniz, yaxud da bunların ikisinə birdən yiyələnə bilərsiniz (bu, çox çətindir). Amma bunu əldə etmək üçün bədii və publisist yazılarınızda sərhəd müəyyən etməlisiniz,ya mövzuları qarışdırmamalısınız, ya da qabartmaq istədiyiniz problemi seçdiyiniz üslubun qanunlarına uyğun əks etdirməlisiniz, əks halda “Əli aşından da olarsınız, Vəli aşından da.”
İnanın ki, mən sizin və Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf etməsi üçün bunları yazdım. Əgər sizə qarşı düşmənçilik mövqeyim olsa idi (bunu düşünmək belə gülüncdür) ya bunları yazmazdım, ya da bir çox bədxahlarınız kimi ucuz ittihamlarda bulunardım.